Buongiorno of Grüss Gott?

‘Grüss Gott’ of ‘Buongiorno’? Alto Adige of Südtirol? Duits of Italiaans? Afhankelijk met wie je spreekt krijg je een ander antwoord.
Enige vergelijking met ons Belgenland is niet ver weg.
Woorden als taalstrijd, identiteit, meertaligheid en autonomie klinken hier heel bekend.

Wijn uit Alto Adige-Südtirol, verwend door de mediterrane zon, gevormd door het Alpenlandschap, gemaakt door ervaren wijnbouwers en wereldwijd gewaardeerd door wijnliefhebbers en -kenners.

Voor we dieper duiken in de (wijn)geschiedenis en de wijnen van dit Noord-Italiaans gebied, even voor alle duidelijk, Alto Adige of Südtirol is geen regio op zich maar een provincie van de autonome regio Trentino-Alto Adige of Trentino-Südtirol.

Ooit het land van Ötzi en de Reti.

Waarschijnlijk hebben ca. 7000 jaar geleden de eerste mensen zich in het Alpengebied gevestigd en daar behalve van de jacht ook steeds meer van akkerbouw en veeteelt geleefd.
Ötzi, de "man uit het ijs", geeft ons een inzicht in het leven in de kopertijd. Rond 3200 v. Chr. sterft hij bij zijn poging de gletsjer in het Schnalstal over te steken. Zijn lijk wordt bedekt door sneeuw en ijs tot de gletsjer het in 1991 als een archeologische sensatie vrijgeeft.
Vijfhonderd jaar v. Chr. trokken de Etrusken ook naar het noorden, richting de Alpen en verder, waar ze talloze kolonies stichtten. Die gebieden kregen de naam Raetia, de inwoners waren de Reti, afstammelingen van de Etrusken. Vanaf circa 400 v. Chr. staat het Alpengebied toenemend onder Keltische invloed, waaruit de Reto-Romaanse cultuur ontstaat.

In 15 v. Chr. worden deze Reto-Romanen ingelijfd door Romeinse veroveraars onder leiding van Drusus en Tiberius, de stiefzonen van keizer Augustus. Er worden militaire wegen aangelegd, zoals de Via Claudia Augusta, waarlangs handelsposten en nederzettingen ontstaan. Op deze manier wordt het gebied ontsloten en geromaniseerd.
De eerste berichten over de Reti verwijst naar hun wijn via de Romeinse legerofficier Porcius Cato die de Rhätische wijn aanprijst die volgens Plinius de Oudere, in de omgeving van Verona wordt verbouwd.
Caius Suetonius, die de eetgewoonten van keizer Augustus beschrijft zegt: "Et maxime delectatus est Raetico, neque temere interdiu bibit", "En hij hield vooral van de Rhätische wijn, maar die dronk hij zelden overdag".

Na de ineenstorting van het West-Romeinse rijk in de vijfde eeuw moeten de Romeinen het Alpengebied opgeven, waarna Oost-Goten, Franken, Longobarden en Slaven binnenvallen.
Vanuit het noorden komen Beierse stammen zich vestigen in het gebied en oefenen in de eeuwen daarna grote invloed uit op de taal en cultuur. Alleen in de afgelegen zijdalen weten de mensen hun eigen taal met Latijnse en Reto-Romaanse elementen te behouden.
Deze taal, het "Ladinisch", wordt daar vandaag nog steeds gesproken.

Het gebied met de twee Alpenpassen nam eeuwenlang een centrale en strategische positie in tussen het Germaanse noorden en het Italiaanse zuiden. Handelsroutes, weelderig ingerichte landhuizen, marktpleinen, burchten en kastelen zijn stille getuigen van die tijd.

De verliezer betaalt de prijs.

Tot 1918 hoorde dit gebied ruim vijf eeuwen bij het graafschap Tirol , deel van het Oostenrijks-Habsburgse rijk.
Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog tekenen Oostenrijk-Hongarije en Italië een wapenstilstand en bezet het Italiaanse leger het zuiden van Tirol en neemt het bestuur tijdelijk over.
Italië krijgt de officiële toezegging dat het dit gebied ten zuiden van de Brennerpas kan annexeren. In het geheime Pact van Londen hadden Engeland, Frankrijk en Rusland in 1915 vastgelegd dat Italië na afloop van de oorlog gebiedsuitbreiding zou krijgen als het zou overstappen naar het geallieerde kamp.

Identiteit, taal en autonomie. Verboten!

In de jaren na de toewijzing wil de Italiaanse overheid systematisch de historische band met het Oostenrijks-Duits verleden doorknippen.
In 1922 grijpen de fascisten onder leiding van Benito Mussolini de macht en begint de systematische en gedwongen italianisering van Südtirol. Het Duits wordt als onderwijstaal verboden en plaatsnamen worden door grotendeels verzonnen Italiaanse namen vervangen. Zelfs de naam Tirol wordt verboden.
Duitstalige beambten worden ontslagen en vervangen door naar Südtirol overgeplaatste Italiaanse immigranten. Duizenden arbeiders worden in Noord-Italië gerekruteerd en in Südtirol gehuisvest. Jonge Italiaanse architecten krijgen de opdracht een nieuw, Italiaans Südtirol te creëren. Maar daar stopt het niet.
In 1939 sluiten Hitler en Mussolini een overeenkomst met grote gevolgen. De Südtirolers worden voor een bijzonder drastische keuze gesteld, de "Option" genoemd: emigreren naar het Derde Rijk of in Südtirol blijven en afzien van een eigen culturele identiteit. Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog voorkomt dat er een massale exodus plaatsvindt. Toch is de "Option" een groot trauma in de geschiedenis van de Südtirolers. Gezinnen worden uit elkaar gerukt en diegenen die blijven als verraders gebrandmerkt.

Een open wonde.

Na de Tweede Wereldoorlog, in 1948, ontstond door het samengaan van de Italiaanse provincie Trento (Trente) en de Duitstalige provincie Bozen (Bolzano) de autonome regio Trentino-Alto Adige (Trentino-Südtirol).
Deze twee gebieden rond de bovenloop van de Adige (Etsch) zijn in cultureel opzicht totaal verschillend. Trentino is Italiaans en Südtirol (Alto Adige) is een mix van Oostenrijks en Duits met wat Italiaanse trekjes. Er volgt in de jaren '50 en '60 een harde politieke machtsstrijd met de regering in Rome, inclusief bomaanslagen en protestdemonstraties. Ook Oostenrijk roert zich in de debatten en de strijd om zelfbeschikking en rechten van minderheden duurt tot 1972.
Dan treedt het Tweede Autonomiestatuut in werking, waardoor de Südtirolers meer bescherming en autonomie genieten op o.a. het gebied van transport, sociaal stelsel, onderwijs, taal, gezondheidszorg, openbare veiligheid, handel, nijverheid en wegenbouw. Je kan stellen dat de macht nu respectievelijk bij de twee provincies Trento en Bolzano liggen en de regio Trentino-Alto Adige een overkoepelende rol speelt.

De officiële naam van de provincie luidt Autonome Provinz Bozen-Südtirol (Duits), Provincia autonoma di Bolzano-Alto Adige (Italiaans) of Provinzia Autonòma de Bulsan-Südtirol (Ladinisch).
Duitstaligen noemen de provincie doorgaans Südtirol. Italianen zeggen Alto Adige naar de gelijknamige rivier Adige die hier ontspringt of spreken van de provincie Bolzano (provincia di Bolzano) naar de stad Bolzano.

Geografie.

Trentino-Alto Adige grenst aan de regio’s Veneto en Lombardia, Oostenrijk en Zwitserland.
De rivier de Adige (Etsch) stroomt van de kleine stad Merano via Bolzano naar Trento en zo verder naar Verona in de regio Veneto. Uiteindelijk stroomt ze ten zuiden van Chioggia in de Adriatische Zee. Met 410 km is het na de Po de langste rivier van Italië.

Het gebied is net als het Oostenrijkse Tirol erg bergachtig, gelegen in de Dolomieten, de Italiaanse uitlopers van de Alpen. De hoogste bergen liggen voornamelijk rondom, op of aan de grenzen van Südtirol en vormen zo een natuurlijke scheiding met Tirol in Oostenrijk.

Wijnbouw in Alto Adige-Südtirol, een verhaal met diepe wortels.

De wijnbouw: beoefend door de Reti, geperfectioneerd door de Romeinen, gewaardeerd door de adel.
Wijn is al meer dan tweeduizend jaar kenmerkend voor de geschiedenis en cultuur van Alto Adige-Südtirol.
Vondsten van druivenpitten in Bressanone bewijzen dat wijnbouw hier al minstens sinds 500 v. Chr. wordt beoefend. Archeologische opgravingen hebben vondsten aan het licht gebracht van mokken, pollepels en gereedschap voor de wijnbouw die dateren uit de tijd van de Etrusken.

In 15 v. Chr. werd het gebied onderdeel van het Romeinse Rijk en uit de kruisbestuiving tussen Romeinse teelttechnieken en de tradities van de Reti ontstond al snel een bloeiende periode voor de wijnbouw. De Romeinen zagen met verbazing dat de Reti al wijn in houten vaten bewaarden, terwijl ze aan het hof van keizer Augustus nog genoegen namen met amforen van klei en leren wijnzakken.

Vanaf 700 n. Chr. begonnen verschillende kloosters of adellijke huizen in Zuid-Duitsland wijngaarden te cultiveren in Alto Adige-Südtirol om in hun wijnbehoefte te voorzien. De monniken perfectioneerden de wijnbereiding door het proces nauwgezet te documenteren, en tijdens de Middeleeuwen waren er meer dan 40 Beierse en Zwabische kloosterorden die landgoederen in het gebied overnamen en vanaf dat moment het referentiepunt werden voor de wijnproductie in het huidige Alto Adige-Südtirol voor een periode van bijna duizend jaar.

In de vroege middeleeuwen waren vooral de jonge witte wijnen populair. Vanaf de zestiende eeuw kreeg de productie van rode wijn voet aan de grond en voor het eerst veranderde de productiemethode van het fermenteren van het pure druivensap naar het fermenteren door maceratie waarbij na het verwijderen van de stelen de druiven worden geplet in een molen. Het resultaat is een mengsel van vruchtvlees, schillen, zaden en sap en niet langer puur druivensap.

Aan het begin van de Renaissance werd Tirol geannexeerd door het Habsburgse rijk en begon de wijn zich te verspreiden naar de keizerlijke en koninklijke hoven van heel Europa.
Aartshertog Johann van Oostenrijk zorgde zo’n 160 jaar geleden voor het huidige brede druivenassortiment door de introductie van nieuwe druivenrassen zoals Riesling en Bourgondische druivenrassen.

Sinds 1980 kent de wijnbouw een nieuwe bloeiperiode. De kwaliteit, de selectie van variëteiten op basis van terroir, de drastische vermindering van opbrengsten en de toepassing van geavanceerde technologieën en het apart vinifiëren van percelen (single-vineyard) hebben een grote kwaliteitssprong opgeleverd.

Coöperatieven vs. wijndomeinen.

In Alto Adige-Südtirol bepalen coöperatieven het wijnlandschap. Op dit moment zijn er 12 en staan ze in voor het beheer van 75% van de wijngaarden, een enorm hoog percentage in vergelijking met andere regio’s in Italië. Meer dan een eeuw geleden beheerden lokale handelaren de productie en verkoop, wat de wijnboeren ervan overtuigde om coöperatieven te vormen.

De eerste coöperatieven werden in 1893 opgericht in Andrian, Terlan (Terlano) en Neumarkt (Egna).
In tegenstelling tot de algemene perceptie zorgen de coöperatieven in Alto Adige-Südtirol voor een erg hoog kwaliteitsniveau en voortdurende investeringen in onderzoek en ontwikkeling.

Klimaat en terroir, alpijns of mediterraan?

Met 300 zonnige dagen per jaar en een gematigd continentaal klimaat is Alto Adige-Südtirol niet alleen een populaire vakantiebestemming, maar ook een ideaal gebied voor wijnbouw.
Het klimaat van de provincie ligt langs de meteorologische scheidingslijn van Midden- en Zuid-Europa. De Alpen beschermen het gebied tegen koude luchtmassa's uit het noorden gevuld met neerslag, terwijl warme, vochtige luchtstromen uit het Gardameer en de Middellandse Zee hun weg vinden naar Alto Adige-Südtirol.

Om het karakter van een wijn te ontdekken moeten we ons afvragen waaruit het karakter van een gebied bestaat. Wijnbouwers verwijzen naar "terroir", een complexe mix van geografische, geologische en klimatologische aspecten.

Het vormingsproces van de Alpen heeft geleid tot een mozaïek van zeer verschillende grondsoorten, waardoor het landschap van Alto Adige-Südtirol op zo'n gevarieerde manier is gevormd dat microklimaten binnen slechts enkele kilometers kunnen veranderen.
Gletsjers, afgelegen valleien en zonnige wijngaarden liggen dicht bij elkaar.
Bodems gepolijst door gletsjers vlak naast oude zeebodems, kleigronden grenzend aan kalkafzettingen: meer dan 150 verschillende mineralen bepalen de bodemsamenstelling in de wijngaarden van Alto Adige. Ideaal voor de teelt van meer dan twintig verschillende druivenrassen.
Wijnbouw wordt beoefend van 200m tot 1000m boven de zeespiegel waardoor de wijnmakers de beschikking hebben over verschillende klimatologische omstandigheden en bodems.
Terwijl op een hoogte tot 1000m boven zeeniveau veeleisende variëteiten zoals Pinot Bianco, Sauvignon Blanc of Pinot Nero worden gekenmerkt door een bijzondere finesse, bereiken in de valleien de laat rijpende variëteiten zoals Lagrein, Merlot, en Cabernet Sauvignon hun perfecte rijpheid.

Herkomstbenamingen in Trentino-Alto Adige.

Als je de herkomstbenamingen in de volledige regio wil vatten moet je even bij de les blijven.
Er zijn in de volledige regio Trentino-Alto Adige, de twee provincies samen, geen DOCG-, 9 DOC- en 4 IGT-herkomstgebieden.
Maar … sommige liggen enkel in één van de twee provincies, sommige liggen in beide provincies en sommige zijn interregionale herkomstgebieden die zich uitstrekken over meerdere regio’s, en dat kan ver gaan met soms verrassende namen. Ontdek ze hieronder.

DOC’s in de regio Trentino-Alto Adige:

1. Alto Adige of dell’Alto Adige of Südtirol of Südtiroler.
2. Casteller.
3. delle Venezie of Beneških Okolišev (een interregionaal herkomstgebied samen met de regio’s Veneto en Friuli Venezia Giulia en die laatste zorgt voor de Sloveense benaming Beneških Okolišev, een benaming die uiteraard niet van toepassing is in Trentino-Alto Adige).
4. Lago di Caldaro of Caldaro of Kalterersee of Kalterer.
5. Teroldego Rotaliano.
6. Trentino.
7. Trento.
8. Valdadige of Etschtaler (een interregionaal herkomstgebied samen met de regio Veneto).
9. Valdadige Terradeiforti of Terradeiforti (een interregionaal herkomstgebied samen met de regio Veneto).

IGT’s in de regio Trentino-Alto Adige:

1. Trevenezie of in het Sloveeens Tri Benečije (provincie Trento, regio Veneto en Friuli Venezia Giulia).
2. Mitterberg (provincie Alto Adige-Südtirol).
3. Vigneti delle Dolomiti of Weinberg Dolomiten (in de regio Trentino-Alto Adige en de provincie Belluno van de regio Veneto).
4. Vallagarina (deel van de provincie Trentino en het westelijk deel van de regio Veneto).

De provincie Alto Adige-Südtirol heeft een Italiaans record: meer dan 98% van de wijnbouwgebieden zijn beschermd onder de DOC-voorschriften (Denominazione di Origine Controllata of Gecontroleerde Oorsprongsbenaming).
Het is een gebied waar overwegend witte wijn wordt geproduceerd (64%).

Druivenrassen in Alto Adige-Südtirol.

Tot 20 verschillende druivenrassen kenmerken de fascinerende verscheidenheid in de wijngaarden. Lagrein en Schiava (Vernatsch) zijn twee autochtone blauwe druivenrassen.
De meest aangeplante witte druivenrassen zijn Pinot Grigio, Gewürztraminer, Pinot Bianco, Chardonnay en Sauvignon Blanc.
De meest aangeplante blauwe druivenrassen zijn Schiava (Vernatsch), Lagrein en Pinot Nero.

Een overzicht van de witte druivenrassen.
Pinot Grigio: 12% van het totale areaal.
Pinot Grigio, in het Duits ook wel Ruländer of Grauburgunder genoemd, geeft een volle witte wijn met fruitige aroma's van rijpe appels, peren en kweepeer met zachte aroma’s van lindebloesem.
De betere wijngaarden liggen in het zuidelijke deel van Alto Adige, op alluviale en grindbodems op warme locaties tot 500m boven zeeniveau.

Gewürztraminer: 11% van het totale areaal.
Met zijn geur van rozenblaadjes, kruidnagel, lychees en ander tropisch fruit en een weelderige textuur is de Gewürztraminer een fascinerende druif. Het dorp Tramin (Termeno) lijkt zijn naam te hebben geleend aan deze variëteit.
Heeft een voorkeur voor leemachtige bodems rijk aan kalk op warme, goed geventileerde locaties in het zuidelijke deel van Alto Adige.

Pinot Bianco: 11% van het totale areaal.
Pinot Bianco voelt zich vooral thuis op grote hoogtes tot 800m boven zeeniveau. De elegante geur van appels, peren, citroenen en de aroma’s van hooi en hazelnoot maken het tot een veelzijdige metgezel.
Pinot Bianco is wijd verspreid in Alto Adige, op grotere hoogten tot 800m boven zeeniveau.

Chardonnay: 10% van het totale areaal.
Alto Adige Chardonnay bekoort door zijn fijne zuurgraad en elegant aromaspel. Wanneer eikenhout niet wordt gebruikt, toont het zich als fris, levendig en fruitig. Groeit bij voorkeur op zowel kalkrijke grindbodems in de warme dalen als op hoger gelegen plaatsen.

Sauvignon Blanc: 9% van het totale areaal.
Dit zeer oud druivenras werd eind negentiende eeuw vanuit Frankrijk in Alto Adige geïntroduceerd. Sauvignon Blanc is inmiddels uitgegroeid tot een van de meest toonaangevende druivensoorten in de regio en geniet een groeiende populariteit. Het ontwikkelt aroma’s die typisch zijn voor de variëteit, waaronder kruisbessen, passievrucht, vlierbessen en zwarte bessen. De wijnen kunnen variëren van knapperig en fris tot volumineus en intens.
Groeit bij voorkeur op kalkrijke grindbodems tot 600m boven zeeniveau.

Andere witte druivenrassen die een beperkter productieareaal hebben zijn Muller Thurgau (3%), Kerner (2%), Moscato Giallo (Goldmuskateller) (2%), Riesling (2%), Sylvaner (1%) en Veltliner (1%).

Een overzicht van de blauwe druivenrassen.
Schiava (Vernatsch): 10% van het totale areaal.
Deze toonaangevende inheemse rode variëteit is al sinds de zestiende eeuw thuis in Alto Adige. Als lichte wijn met gematigde tannines, florale aroma’s van viooltjes en verse bessen, is het ook gekoeld een populaire lente- en zomerwijn en heerlijk als aperitief.
De voorkeurslocatie ligt aan het Caldaromeer, rond Santa Maddalena in Bolzano en in het gebied rond Merano, op alluviale en grindgronden op hellingen tot 500m boven zeeniveau.

Lagrein: 9 % van het totale areaal.
Alto Adige's machtige ambassadeur. Hoewel Lagrein eind jaren zeventig bijna was uitgestorven, heeft het gelukkig een steeds groter wordende schare fans gevonden. Dit karaktervol inheems druivenras heeft zijn wortels in Bolzano en maakt indruk met zijn fluweelzachte volheid en zachte zuurtegraad. De nobele, kruidige aroma’s worden begeleid door fruitige bessen, verse kersen en viooltjes. Er wordt ook een rosé-versie van gemaakt, bekend als Lagrein Rosato (Lagrein Kretzer).
Groeit graag op bodems van zand, grind en porfier op lagere, warme locaties tot 300m boven zeeniveau.

Pinot Nero: 9% van het totale areaal.
Pinot Nero is de majesteit onder de rode wijnen van Alto Adige, de crème de la crème van de Italiaanse Pinot Nero. Zijn intense geur van rode en blauwe bessen met aroma’s van kruidnagel en viooltjes zorgen voor een heel bijzondere versie van deze zachte, elegante wijn.
Groeit bij voorkeur op terrasvormige hellingen op middelhoge hoogte met kalkhoudende grindbodems, vanaf 400m boven zeeniveau.

Andere blauwe druivenrassen die een beperkter productieareaal hebben zijn Merlot (4%), Cabernet Sauvignon (3%) en Moscato Rosa (Rosenmuskateller) (1%).

Tenuta Castelfeder - Weingut Castelfeder.

Tenuta Castelfeder of Weingut Castelfeder, al naargelang je taalvoorkeur, ligt in Egna (Neumarkt), in het zuidelijk deel van de provincie. Sinds de oprichting door Alfons Giovanett in 1969 is er veel veranderd.
Hun portfolio en productie zijn uitgebreid, de processen van het wijnhuis zijn gemoderniseerd en de markt is internationaler geworden. Het wijnhuis, ondertussen al drie generaties in familiehanden, kenmerkt zich door een mooie symbiose van traditie en pioniersgeest.

In totaal heeft Castelfeder 70 hectare wijngaarden in bezit met een aanplant van 70% witte druivenrassen, hoofdzakelijk Pinot Bianco, Sauvignon Blanc, Pinot Grigio, Gewürztraminer en Chardonnay. De overige 30% zijn blauwe druivenrassen en daar staan de Pinot Nero en Lagrein centraal.
Castelfeder blinkt uit in het apart vinifiëren van hun wijngaardpercelen, single vineyard-wijnen en wijnen van mono-variëteiten.

Ze produceren drie hoofdlijnen.
De lijn Mont Mès staat voor modern, jong en fris. Vlot drinkbare wijnen zonder houtlagering om op jonge leeftijd van te genieten. Van deze lijn hebben we de Mont Mès Chardonnay en Mont Mès Pinot Nero in huis.
Hun single vineyard-wijnen zitten vooral in de Castelfeder-lijn met een nadruk op alles wat met Pinot begint, Pinot Bianco, Pinot Grigio en Pinot Nero. In ons gamma zitten hun Pinot Bianco Vom Stein, Sauvignon Blanc Raif, Pinot Nero Buchholz, Pinot Nero Glen en Lagrein Rieder.
De premiumwijnen zitten in de Burgum Novum-selectie. Sinds 1989 vertegenwoordigt het label Burgum Novum wijnen die de uitdrukking zijn van het intense werk en zorg van wijngaard tot kelder en worden geteeld in de meest prestigieuze wijngaarden. Na een zorgvuldig rijpingsproces van 18 maanden in eikenhouten vaten, rusten alle Riserva-wijnen nog 12 maanden op fles voordat ze op de markt komen. De toppers die wij in huis hebben zijn de Burgum Novum Lagrein Riserva en Burgum Novum Pinot Nero Riserva.

Wil je graag de wijnen uit dit fascinerend gebied leren kennen? Dat kan met het Degustatiepakket Regio Alto Adige of Degustatiepakket Regio Alto Adige Doppio.

Salute!